Działo

Poprzez konserwację w 2020 roku Uniwersytet Warszawski pragnie przypomnieć historię i wkład akademików w ostateczne zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej 1920 roku. Projekt ma na celu zaprezentowanie historii Komitetu, który starał się o wmurowanie okazałej tablicy z nazwiskami poległych studentów na terenie Krakowskiego Przedmieścia. Jego przewodniczącym był student prawa Janusz Rabski, pracę komitetu wsparł sam rektor Ignacy Koschembahr Łyskowski, a tablicę postanowiono umieścić w Pałacu Kazimierzowskim. Tablicę odsłonięto 20 stycznia 1924 roku. Niestety „nieznani sprawcy” wynieśli ją z Pałacu Kazimierzowskiego w listopadzie 1945 roku. W nowych powojennych czasach upamiętnianie walk z bolszewikami było niewygodne dla komunistycznych władz. Dwa lata później w ten sam sposób „zniknęło” działo-pomnik. Wydawało się, że ślady po bohaterskich czynach studentów UW z lat 1918-1920 zostały tym samym zatarte. Jednak w 1989 roku w Polsce rozpoczęła się nowa epoka. Na skarpie za Pałacem Kazimierzowskim ponownie ustawiono skradzione zaraz po wojnie działo-pomnik.

Ostatecznie Bitwa Warszawska została rozstrzygnięta na korzyść Rzeczpospolitej, a 36. pułk wziął czynny udział w działaniach operacyjnych. Pamiątką mobilizacji stolicy i obecności pułku studenckiego jest działo artyleryjskie, które postawiono w tym czasie przed Pałacem Kazimierzowskim. Działo zostało zdobyte przez formację akademicką na wojskach bolszewickich. Przekazano je studentom z zaleceniem, że będzie ono w czynnym użyciu w wypadku załamania się frontu pod Radzyminem i skutecznego przedarcia się Bolszewików na teren przedmieść Warszawy – w zamyśle miało ono bronić krótkiego odcinka na Pradze. Z działa jednak nigdy nie wystrzelono, natomiast przyjęło ono rolę pomnika, tuż po formalnym przekazaniu go przez Wojsko Polskie w 1921 roku.

Po wojnie, 10 stycznia 1921 roku, wraz z rozpoczęciem nowego roku akademickiego, władze Wojska Polskiego zdecydowały się ofiarować armatę dla uczczenia poległych akademików. Podczas uroczystego spotkania na Placu Saskim tego samego dnia, wszyscy akademicy zgromadzili się dookoła działa ustawionego przed soborem św. Aleksandra Newskiego, by wysłuchać mowy generała Eugeniusza Henninga Michaelisa. W przemówieniu generał wspominał: „ministerium spraw wojskowych z radością ofiarowuje jedno z dział, zdobytych na wrogu jako symbol i pamiątkę rycerskiej służby młodzieży uniwersyteckiej: niech działo to będzie świadectwem spełnionych przez nią czynów”. W podobnym tonie przemawiał rektor Jan Karol Kochanowski: „Tutaj kształcił się Tadeusz Kościuszko, a tutaj – u jego stóp położonej na jego część pamiątki – stoi działo, symbolizujące wysiłek bohaterski młodzieży naszej wobec Ojczyzny”. Cała ceremonia odbyła się wraz z udziałem warszawskiej publiczności, która miała możliwość uczestniczenia w uroczystym pochodzie między Placem Saskim a kampusem uniwersyteckim.

Podczas II wojny światowej okolice Uniwersytetu, a także sam kampus znajdowały się w ogniu wojny, przez co znaczna część zabudowań uległa zniszczeniu. Działo znajdowało się jednak za Pałacem Kazimierzowskim aż do momentu wkroczenia wojsk radzieckich do stolicy. Dalsze losy działa nie są znane. W trakcie trwania PRL z rozkazu władz komunistycznych w 1948 roku działo usunięto ze skarpy akademickiej, a wróciło ono na swoje miejsce dopiero w 1990.

Działo stojące dziś na swoim prawowitym miejscu nie jest jednak działem oryginalnym. Jest to lekka haubica polowa 122 mm wz. 1909/37. Działa pierwotnego wzoru wykorzystywano podczas I wojny światowej, a następnie zmodernizowano je, a nowe wersje znajdowały się na wyposażeniu armii radzieckiej. Pierwotny projekt został opracowany w 1909 roku przez niemiecki koncern stalowy Friedrich Krupp AG, dlatego nadal na dziale możemy znaleźć część niemieckich oznaczeń. Wzór działa w 1937 roku został zmodernizowany przez zakłady w Permie nad rzeką Kamą. Działo wykorzystywane było przez pierwszą część II wojny światowej w armii ZSRR, natomiast wyszło ono z użytku bojowego około 1944 roku, niemniej część jednostek używała ich ostatecznie do momentu zakończenia wojny.

Prace konserwatorskie stanowią kompleksową renowację działa. Haubica została dokładnie umyta, a także usunięto lekkie produkty korozji oraz fragmenty warstw malarskich i nawarstwień pochodzenia roślinnego. Na potrzeby konserwacji zabezpieczono i zdemontowano koła, które podległy osobnej renowacji. Następnie zdjęto warstwy malarskie, neutralizowano ogniska korozyjne oraz odtłuszczono obiekt. Cała haubica została zabezpieczona przed działaniem korozyjnym, a także pokryto ją podkładem malarskim i lakierem. Tablica pamiątkowa umieszczona na ogonie działa została wyczyszczona i ponownie zabezpieczona.

Działo przed konserwacją

Projekt „Nasze Działo. Legia Akademicka na drodze do niepodległości” dofinansowano ze środków Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022 w ramach Programu Dotacyjnego „Koalicje dla Niepodległej”.

Organizator: „Varia” Fundacja Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Patronat honorowy: JM Rektor Uniwersytetu Warszawskiego.

Partnerzy: Stowarzyszenie Muzeów Uczelnianych, Biuro Promocji Uniwersytetu Warszawskiego.